Czy ustanowienie rozdzielności majątkowej ogranicza odpowiedzialność za długi małżonka? Kiedy i na jakich zasadach współmałżonek odpowiada za zobowiązania swojego partnera? Na te i inne pytania postaram się odpowiedzieć w niniejszym artykule.

Zchwilą zawarcia małżeństwa między małżonkami powstaje z mocy ustawy wspólność majątkowa małżeńska. Oznacza to, że co do zasady wszystkie rzeczy nabyte w trakcie trwania małżeństwa przez jednego lub oboje małżonków stanowią ich wspólną własność.

Małżonkowie mogą jednak przez umowę majątkowa małżeńską zawartą ustawową wspólność majątkową małżeńską rozszerzyć lub ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową. Zawarcie takiej umowy nie przesądza jednak o wyłączeniu odpowiedzialności jednego z małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez drugiego z nich. Zasadą jest bowiem, że umowa rozdzielności majątkowej jest jest skuteczna wobec wierzycieli, gdy jej zawarcie oraz rodzaj były wierzycielom wiadome.

ZGODA MAŁŻONKA NA ZACIĄGNIĘCIE ZOBOWIĄZAŃ I JEJ SKUTKI

Analizując przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: k.r.o.) możemy wyodrębnić 4 zasadnicze „rodzajów” zobowiązań, tj.:

• zaciągnięte za zgodą małżonka;
• zaciągnięte bez takiej zgody;
• zaciągniętych przez małżonka przed powstaniem ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej lub dotyczących jedynie majątku osobistego małżonka;
• zaciągniętych w związku z prowadzeniem przez małżonka przedsiębiorstwa.

W zakresie dotyczącym pierwszych dwóch rodzajów zobowiązań (jeżeli małżonkowie nie zwierali tzw. intercyzy lub wspólność majątkowa nie ustała z innych przyczyn) kluczowe znaczenie dla ustalenia odpowiedzialności jednego z małżonków za zobowiązania drugiego ma odpowiedź na pytanie: „czy zobowiązanie, którego zaspokojenia domaga się wierzyciel zostało zaciągnięte za zgodą współmałżonka?”

W przypadku odpowiedzi twierdzącej – wierzyciel ma możliwość zaspokojenia się bez ograniczeń z majątku wspólnego małżonków. Innymi słowy – po uzyskaniu tytułu wykonawczego (np. prawomocnego wyroku zaopatrzonego w klauzulę wykonalności) będzie mógł skierować egzekucję do wszystkich składników majątku współmałżonków, w tym także wspólnych nieruchomości czy praw (np. udziałów lub akcji w spółkach prawa handlowego). Obowiązujące przepisy nie przewidują w tym zakresie jakichkolwiek ograniczeń.

Istotne jest jednak przy tym, aby zgoda małżonka udzielona została jeszcze przed zaciągnięciem zobowiązania (np. podpisaniem umowy).

Jeżeli natomiast zobowiązanie zostało zaciągnięte bez zgody współmałżonka, wówczas dłużnik będzie miał możliwość zaspokojenia się tylko z niektórych składników majątku wspólnego, w tym przede wszystkim z wynagrodzenia za pracę oraz z dochodów uzyskiwanych z prowadzonej działalności gospodarczej (art. 41 §2 k.r.o.), oczywiście po uprzednim uzyskaniu tytułu wykonawczego.

Należy także zaznaczyć, że regulacja art. 41 §1 i 2 k.ro. nie dotyczy zobowiązań, których źródłem jest czyn niedozwolony (tzw. delikt). Okoliczność ta ma istotne znaczenie z punktu widzenia osób sprawujących funkcję w zarządach spółek kapitałowych – więcej na ten temat w dalszej części niniejszego artykułu.

W zakresie dotyczącym trzeciej grupy opisanych powyżej zobowiązań (tj. zobowiązań powstałych przed powstaniem wspólności lub też zobowiązań dotyczących majątku osobistego małżonka będącego dłużnikiem) podkreślić należy, że chodzi tutaj o wszystkie zobowiązania, niezależnie od źródła ich powstania.

Wierzytelność dotyczy osobistego majątku dłużnika, jeżeli między wierzytelnością a tym majątkiem istnieją związki prawne i ekonomiczne (istnienie tych związków należy przy tym oceniać indywidualnie, zawsze biorąc pod uwagę szczególne okoliczności danego przypadku). Przykładem takich związków są wierzytelności zabezpieczone hipoteką lub zastawem na przedmiotach należących do majątku osobistego (np. nieruchomościach nabytych przed zawarciem związku małżeńskiego), wierzytelności z tytułu rękojmi za wady sprzedanej rzeczy, która należała do majątku osobistego, wierzytelności pozostające w związku z prowadzeniem gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa stanowiącego składnik majątku odrębnego czy wierzytelności obciążające jednego z małżonków jako spadkobiercę z tytułu odpowiedzialności za zobowiązania spadkodawcy (K. Pietrzykowski [red.], Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz., wyd. 5, Warszawa 2018).

Ostatni rodzaj wyszczególnionych powyżej zobowiązań stanowią zobowiązania powstałe w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa (a więc przede wszystkim – choć nie tylko – jednoosobową działalnością gospodarczą). W takim przypadku wierzyciel może zaspokoić się z niektórych składników majątku wspólnego, tak jak w przypadku zobowiązań zaciągniętych bez zgody małżonka oraz z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębior-stwa (art. 41 § 2 k.r.o.). Nie ma przeszkód, ażeby zobowiązanie dotyczące przedsiębiorstwa zostało zaciągnięte za zgodą małżonka przedsiębiorcy, co jest zresztą stosunkowo często spotykane w praktyce (np. przy zawieraniu umów leasingowych). W takim przypadku wierzyciel może oczywiście skierować egzekucję do całego majątku dłużników.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ MAŁŻONKÓW ZA ZOBOWIĄZANIA PODATKOWE

Odmiennie kształtuje się natomiast kwestia odpowiedzialność małżonków za zobowiązania publicznoprawne. Zgodnie z art. 26 Ordynacji podatkowej podatnik odpowiada całym swoim majątkiem za wynikające ze zobowiązań podatkowych podatki. Stosownie do regulacji art. art. 29 §1 w/w ustawy w przypadku osób pozostających w związku małżeńskim odpowiedzialność, o której mowa w art. 26, obejmuje majątek odrębny podatnika oraz majątek wspólny podatnika i jego małżonka.

Co więcej – zgodnie z art. 29 §2 Ordynacji podatkowej skutki prawne ograniczenia, zniesienia, wyłączenia lub ustania wspólności majątkowej nie odnoszą się do zobowiązań podatkowych powstałych przed dniem:

• zawarcia umowy o ograniczeniu lub wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej;
• zniesienia wspólności majątkowej prawomocnym orzeczeniem sądu;
• ustania wspólności majątkowej w przypadku ubezwłasnowolnienia małżonka;
• uprawomocnienia się orzeczenia sądu o separacji.

Z przytoczonych powyżej przepisów wynika zatem, że w przypadku zobowiązań podatkowych podatnik pozostający w związku małżeńskim ponosi odpowiedzialność swoim majątkiem osobistym, a także majątkiem wspólnym. Odpowiedzialność dotyczy majątku wspólnego majątku dłużnika niezależnie, czy składniki zostały nabyte przed, czy po powstaniu zobowiązania publicznoprawnego.

Innymi słowy – jeżeli zobowiązanie podatkowe powstało przed ustaniem wspólności majątkowej małżeńskiej (niezależnie od jej przyczyny), to nawet w przypadku późniejszego zawarcia tzw. intercyzy drugi małżonek może zostać pociągnięty do odpowiedzialności.

Należy także podkreślić, że zgodnie z art. 31 Ustawy z dnia 13 października 1998 rokuo systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 300 z późn. zm.), przepisy Ordynacji podatkowej stosuje się odpowiednio także do należności z tytułu składek ZUS.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ MAŁŻONKA ZA ZOBOWIĄZANIA CZŁONKA ZARZĄDU SPÓŁKI Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ

Sprawowanie funkcji członka zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością zawsze połączone jest z ryzykiem. W przypadku bowiem, gdy egzekucja przeciwko spółce stanie się bezskuteczna (art. 299 § 1 k.s.h.), osoby wchodzące w skład jej zarządu ponoszą odpowiedzialność całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki. Członek zarządu będzie mógł uwolnić się od odpowiedzialności jedynie wtedy, gdy wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości albo że niezgłoszenie takiego wniosku nastąpiło bez jego winy, lub że pomimo takiego zawinionego niezgłoszenia wierzyciel nie poniósł szkody (art. 299 § 2 k.s.h.).

Należy jednak podkreślić, że zgodnie z uchwałą 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2009 roku, sygn. III CZP 72/08, odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością ma charakter odszkodowawczy deliktowy (wynika zatem nie z określonej czynności prawnej, lecz z czynu niedozwolonego).

W konsekwencji zatem wierzyciel może skierować egzekucję do majątku osobistego członka zarządu w zakresie ograniczonym, zgodnie z omawianym wcześniej przepisem art. 41 §2 k.r.o. Bez znaczenia pozostaje przy tym okoliczność czy małżonek członka zarządu wyraził zgodę na przyjęcie przez niego tej funkcji. Zgoda małżonka ma bowiem znaczenie jedynie dla zobowiązań umownych. Skoro więc źródłem zobowiązania członka zarządu nie jest w tym przypadku czynność prawna, lecz delikt to o zgodzie małżonka na jego powstanie nie może być mowy.

W związku z powyższym stwierdzić należy, że wierzyciel niewypłacalnej spółki nie może skie-rować egzekucji do majątku wspólnego małżonków (w tym także nieruchomości czy udziałów w spółkach prawa handlowego).

Należy jednak podkreślić, że powyższe rozważania nie dotyczą zobowiązań podatkowych oraz należności podatkowych oraz należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne. W tym bowiem zakresie odpowiednie zastosowanie znajdują przepisy Ordynacji podatkowej (art. 116 w zw. z art. 109 w zw. z art. 29 o.p. w zw. z art. 31 o systemie ubezpieczeń społecz-nych).

Na koniec warto również podkreślić, że zgodnie z przepisem art. 52 § 1a k.r.o. wierzyciel jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej w drodze przymusowej. Należy więc liczyć się z tym, że wierzyciel może doprowadzić do podziału majątku wspólnego małżonków (w tym także nieruchomości), a następnie skierować egzekucję do tej części majątku, która w następstwie tego podziału przypadnie małżonkowi sprawującemu funkcję członka zarządu w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością.